ИХ БУРХАНТ

Монголын түүх соёлын томоохон дурсгалын нэг болох “Их бурхант” нь Дорнод аймгийн халхгол сумын төв Сүмбэрээс хойш 35 км-т, Халх голын баруун эргийн тохойн 35 градусын налуу энгэрт оршино. Халхын Сэцэн хан аймгйин Илдэн жун ван Бат-Очирын Тогтохтөрийн /То ван/ /1797-1868/ санаачлага удирдлагаар 1859-1864 онд бүтээсэн энэ дурсгал “Их шүтээн”, “Их бурхант” хэмээн олноо алдаршжээ. 

Найман аюулаас аврагч Жигжиджав Жанрайсаг бурханы дүр эл шүтээнийг То ван болон Сэцэн хан аймгийн хошуу ноёд, ихэс дээдэс чулуугаар хэвтээ байдлаар бүтээн залахаар шийдэж аймаг, хошуу нутгийнхны хандив хөрөнгөөр зуу шахам гар урчуудыг урлан бүтээсэн байна.90 тохой буюу 30 м үг бурханыг их бага хоёр хүрээн дотор цогцлуулжээ.Том хүрнн нь 220х97 м бөгөөд үүний дотор талд дунджаар 165х110 см хэмжээтэй 20 ланз үсийг хэвтээ байдлаар шигтгэж, бага хүрээн дотор 200х110 см орчим 12 ширхэг суврага болон Их бурханыг тойруулан чулуугаар урласан 20 гаруй жижиг бурханы дүр бүтээсэн аж. Гэвч энэхүү гайхамшигт дурсгалыг XIX зууны эцэс XX зууны эхээр дорнод Хятадын төмөр замын хэд хэдэн будлиан, үймээний үеэр эхлээд эвдэн сүйтгэсэн байна. Сүйтгэл цааш үргэлжлж Ардын хувьсгалын дараа бурахн шашныг хавчин гадуурхагчдын ширүүн гарт өртөн чулуугаар нь барилгын суурь, малын хашаа саравч барьж үрэн таран болгосон билээ. 1995-1997 онд холбогдох судалгаа шинжилгээ, малталтсэргээн засах ажил өрнөж 1997 онд намар сэргээн зассан Жанрайсаг бурханыг аравнайлж ёслол үйлдсэнээр XIX зууны соёл, түүхийн гайхамшигт цогцолбор энэ бүтээл нь хойч үеийхэд бодит байдлаар уламжлагдан үлдэх боломжтой болжээ.

ХЭРЛЭН БАР ХОТ

Монгол нутаг дахь Хятаны үеийн хот суурины томоохон дурсгалын нэг нь Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын нутаг Баруун Дөрөө нуурын зүүн урд оршдог Хэрлэн барс хот юм. 1953 онд тэнд хийнэ эртний судлалын хайгуулаар Хэрлэн барс хотын хуучин үлдэгдэлтэй холбогдох хоёр хэрмийг ойролцоо нь илэрүүлж олёон бөгөөд эл 3 хэрмийг хороонд нь самуурахгүйн  тулд судлаачид тусгайлан дугаарлаж, нутгийнхны Барс хот гэж нэрлэдэг суварга бүхий их хэрэмт хотыг Барс хот-1 биёиж тэмдэглэх болжээ.Барс хот-1-ийн их хэрмийн хэмжээ нь 1600-1800 метр, зузаан нь 4 метр, өндөр нь 1.5-2 метр юм. Хэрмийн дотор болон зүүн талд 5, 7 давхар 2 суваргатай ажээ.Хэрмийн баруун өмнөд хэсэгт өндөр шороон довжоон дээр чулуугаар барьсан бага хэрмийн ор бий.Тэр бага хэрмийн дотор 4 барилгын суурьтай бөгөөд энэхүү бага хэрмийн орчимд 5-6 м хэмжээтэй дөрвөлжин барилгын ор арав гаруй байдаг.1953-1955 онд археологич Х. Пэрлээ Барс -1, хотын хэрмийн доторх 4 барилга, бага хэрмийн орчин тойрны жижиг барилгын суурь, мөн шохой шатааж байсан зуухны ор зэргийг малтан шинжилж олон, том бурханы сэнтий, дээврийн хөх тоосго ваар, том жижиг хэмжээний угалзтай, угалзгүй тоосго, шавар баримал, ур хийц сайтай бурханы үлдэгдэл, бурханы баримал чимэглэлийн хэсэг, цац сийлбэртэй мод, яс, төмөрлөг зүйл илрүүлж олж уг барилга нь бурхан шүтээний газар байсан болохыг тогтоосон байна.Хэрлэн барс хотын хөх тоосгоор барьсан 5, 7 давхар 2 суварга хийц маягийн хувьд Энэтхэгийн суврагын хэлбэртэй төстэй бөгөөд 1940-өөд он хүртэл хананд нь том бурханы зурагтай байжээ.

5 давхар суварга нь 1940-өөд онд нурж, 7 давхар нь өнцөг булангаасаа нурсаар өдий хүржээ.1731 онд Монголоор явсан хятадын жуулчин Гун-Чжи-йо-гийн Сэцэн хан аймгийн далай бээсийн хошуунд барс хот байна. 1 нь 7 давхар, нөгөө нь 5 давхар 2 суваргатай, суваргаын туурганд зурсан бурханы хөвгүүд нь бүтэн хэвээрэй байна. 7 давхар суваргаын дотор модон хайрцаг дээр 3 цагийн бурхан, Манзушир, Самандбадра 4 махранз, зурмал хуймлаараа хадгалагдан байхын зэрэгцээ сүмийн дэргэд уншиж болохтой 2-3 мөрөөс бусад ихэнх үсэг нь холтрон баларсан хятан улсын үеийн бололтой гэрэлт хөшөө бий гэж тэмдэглэжээ.Бас манж хэлнээс Дашням гүнгийн орчуулсан “Олон монгол аймгийн газрын ойллого” хэмээх түүхэн тэмдэглэлд барс хотын хятан улсын “Дүн чэн” хотын үлдэц гэж бичсэн байдаг.Барс хотын 1-ээс малтлагаар илэрсэн олдвороос үзэхэд хятан улсад буддын шашин их дэлгэрч, олон хүрээ хийд байгуулсан ба олон мянган лам нартай байсан гэж хятаны түүхийн сурвалж бичигт дурьдсантай дүйдэг. Хэрлэн барс хотын малтлагаас олдсон олон олдворууын ихэнх нь бурхан шашины зүйл боловч чухамдаа жинхэнэ хот, цэргийн хуаран байжээ гэж үзэлтэй бөгөөд хятан улсын эзэлсэн баруун хойд зүгийн угсааны эсэргүүцлийг дарангуйлж, хэрлэн голд гол төлөв нүүдэлчдээс дайчлан бүрэлдүүлсэн олон анги цэрэг суулгаж байсны нэг анги нь бари хотын хэрмэнд түр суурьштн сууж байсан гэж эрдэмтэд бас үздэг.

ТАМСАГИЙН ГАЗРЫН ТОСНЫ ОРД ГАЗАР

1993 онд Монгол Улсад газрын тосны хайгуул, олборлолт хийхээр бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулсан анхны хэрэглэгч болох АНУ-ын “СОКО тамсаг Монголиа ЛЛС” компани байсан бөгөөд Тамсагийн сав газрын Тосон уул, Матад, Тамсаг, Буйр зэрэг газруудад судалгааны ажил хийж, хайгуулын болон үнэлгээний 31 цооног өрөмдөж, нийт 100 орчим ам. долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн.

Тус компани нь 2005 оны 6 дугаар сарын 30-ний байдлаар 89.6 мянган баррель түүхий тос олборлож, 105.6 мянган баррель тос экспортолсон байна. СОКО Интернэйшнл компанийн эзэмшиж буй гэрээт талбайнуудын эрхийг БНХАУцын газрын тосны олборлотын томоохон компаниудын нэг болох Дайчин Ойлфийлд компани шилжүүлэн авснаар өнөөдөр Тамсагийн сав газарт Дайчин тамсаг компани үйл ажиллагаагаа амжилттай явуулж байна.  

ЯЛАЛТЫН ХӨШӨӨ

Халхын голын эрэг хөвөө дагуу Халх голын дайны дурсгалд зориулсан олон арван хөшөө байдгийн хамгийн том нь Дорнод аймгийн Сүмбэр сумын төвийн баруун талд д.т.д 800 м өндөр өргөгдсөн Хамар даваан дээр орших ялалтын хөшөө юм. Уг хөшөөг 1939 оны халхын голын тулалдаанд японы түрэмгийлэгчдийг бут цохисон Зөвлөлт-Монголын цэргийн ялалтанд зориулан 1984 онд Халх голын байлдааны 45 жилийн ойгоор Хамар даваан дээр босгожээ. Хөшөөний ерөнхий загвар нь ган болд илд бөгөөд хөшөөний халх голруу харсан хэсэгт зөвлөлт монголын дайчин армийн нисэх хүчин, танк, их бууны, морин цэргийн бүх анги нэгтгэлүүдийн давшиж буй байдлыг харуулсан бол эсрэг талд нь 6 м орчим өндөр тавцан дээр зогсоо байдалтай алд цэнхэр хадаг, хатан сүйх /ах дүүгийн нөхөрлөлийн бэлэгдэл/-ийн хамт дэлгэн баьсан монгол бүсгүйг дүрсэлсэн байдаг. Хөшөөний нийт өндөр нь 55 метр бөгөөд 110 тн зэсээр бүтээжээ.

МОНГОЛ ДАЙЧДЫН ХӨШӨӨ

Дорнод аймгийн Халх гол сумын төв Сүмбэрээ зүүн ургаш 18 км-т орших энэ газарт 1939 оны 6-р сарын 28 нд 8-р дивизийн 22-р морьт хороог задгай маршрутар явж байхад нь японы онгоцууд нэгэн зэрэг бөмбөгдөн олон арван дайчин эрсийн амь эрсдэж үлэмж их хохирол хүлээсэн юм. Тэдний гэгээн дурсгалд зориулж Халх голын байлдааны 15 жилийн ойгоор 1954 онд уг хөшөөг босгож хөшөөн дээр “Манай эх орны эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөЯпоны империалистуудын эсрэг Халхын голын байлдаанд амь үрэгдсэн монгол ардын хувьсгалт цэргийн эрэлхэг дайчдад мөнхийн дурсгал болгов” гэсэн үгийг сийлжээ

ЯЛАЛТЫН МУЗЕЙ

Тус музей нь Сүмбэр зумын төвд 1939 оны Халхын голын тулалдаанд японы түрэмгийлэгчдйиг бут цохисон Зөвлөлт-Монголын цэргийн ялалтанд зориулан Хамар даваан дээр босгосон ялалтын хөшөөний хамтаар 1984.8.18 нд Халхын голын ялалтын 45 жилийн ойн баяраар нээгдсэн цагаасаа эхлэн өнөөг хүртэл Халх голд Зөвлөлт-Монголын дайчдын байгуулсан түүхэн ялалт, манай хоёр орны ард түмэн, армийн баатарлаг тэмцлийн түүхийг хойч үеийхэндээ үнэн бодитоор таниулсаар  байна. Тус музей нь оршил хэсэг, гол хэсэг,хүндэтгэлийн гэсэн гурьан танхимаас бүрддэг. Тус музейн гадна талбайд Халх голын дайнд оролцож байсан машин техник хэрэгсэл, танхимуудад Халх голын дайны үеийн баатруудын болоод, дайны гэрэл зургууд, дайнд оролцож байсан зэвсэг техникууд, түүхэн баримт, дайны үеийн гэрээ хэлэлцээр зэрэг 1000 гаруй ховор нандин үзмэрийг дэлгэн үзүүлсэн байдаг.

ЯКОВЛЕВЫН ТАНКТ ХӨШӨӨ

1939 оны 7-р сарын эхээр Баянцагааны нуруунд болсон тулалдаанд Михаийл Павлович Яковлевын командалсан танкын XI бригад онц гарамгай тулалдсан 72 дайчдын дурсгалд зориулан босгосон юм. Түүнйи дайчдын дотроос 17 хүнийг ЗХУ-ын баатар цолоор шагнасан билээ. Энэ тулалдаанд М. П. Яковлев баатрын ёсоор амь үрэгдсэн билээ. Уг хөшөөг 1939 оны дайнд оролцсон алдарт танкчдад зориулан босгосоэ юм. Хөшөөний цогцолбор нь 14 м орчим өндөр мөнхийн өлдөрын хос цагаан хана, Баянцагааны тулалдаанд оролцож байсан танк бүхий зэргээс бүрдэнэ

ХАНА ХӨШӨӨ

Яковлевын танкт хөшөөнөөс баруун хойш 500 орёим метрт Баянцагааны нурууны төгсгөлд Ханан хөшөө оршдог бөгөөд уг хөшөө нь халхын голын дурсгалуудын хамгийн хойд талын хөшөө юм. Ханан хөшөө нь гадуураа ямар нэгэн хашаа, хашлага байхгүгээс гадна Монгол гэрийн хананы шийрийг дүрслэн бүтээжээ. Уг хөшөөг халх голын байлдааны 30 жилийн ойгоор 1969 оны 8-р сард байгуулсан ба ромбоор 30-н тоог (XXX) дүрслэсэн байдаг. Халхголын дайны үед ханан хөшөө байгаа газраас дотогш дайсны хөл гишгээгүй учраас дайснаас халхалсан гэсэн утга бэлгэдлийг агуулдаг.

ХАЙЛАНГИЙН ХАДНЫ БУГАН ЧУЛУУ, ХҮН ДҮРСТ ЧУЛУУ, ДӨРВӨЛЖИН БУЛШ

Хайлангийн хадны дурсгалд, буган чулуун хөшөө, хүн дүрст хөшөө, дөрвөлжин булш зэрэг хүрэл зэвсгийн үеийн томоохон соёлууд зэрэгцэн оршсон цогцолбор дурсгал бүхий газар манай оронд цөөхөн тохиолддог. Тиймээс Дорнод Монголын хүрэл зэвсгийн түүхийг өгүүлэх, хүрэлийн үеийн томоохон соёлууд нэг дор оршсон соёлын цогцолбор дурсгалт газар хэмээн үзэх үндэслэлтэй.

Дөрвөлжин булш нь гадаад хэлбэр зохион байгуулалтаараа нэлээд эртний хэлбэртэй, оюуны болон эдийн соёлын тухай олон мэдээллийг өгч чадах түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалууд юм. Монгол оронд хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булшийг одоогийн судалгааны мэдээгээр 510 орчмыг малтан шинжилсэн байна.